विद्यार्थ्यांमध्ये सहकार्याची भावना केव्हा रुजेल?

शाळा संस्कार देते असे म्हणतात. काही अंशी खरे सुध्दा आहे पण शिक्षणातील पध्दती मधुन प्रत्येक वेळस चांगले मूल्य रुजविले जातात असे नाही. शिक्षण पध्दती “प्रत्येक विद्यार्थ्यावर” संस्कार, मूल्य रुजविण्यात यशस्वी होते असेही नाही.

आपण कधीच कुठल्याही गोष्टीचा खोलात विचार करत नाही. आजच्या लेखात आपण द्वेष, स्पर्धा, हिनता, अपयशीपणा, तिरस्कार या भावना माणसांमध्ये कशा निर्माण होतात याचा शोध घेऊ या.
या भावनेंचा उगम कुठून होतो याचा विचार केला तर बर्‍याच गोष्टीचे “मूळ” समजतील. या जगात ऐवढी हिनता, हा इतका इनफिरीटी कॉम्प्लेक्स कोणी निर्माण केला? हा निर्माण केला आपल्या शिक्षणपध्दतीने, स्पष्टच बोलायचे झालेच तर या आपल्या पहिल्या क्रमांकाने येऊन दाखविणार्‍या शिक्षणानंच! कारण वर्गातील 35 मुलांपैकी कोणीतरीच एकजण पहिला येणार आहे. बाकीसर्व 34 विद्यार्थी मागे राहणार आहेत. ब्रम्हदेव जरी खाली आले तरी वर्गातील 35 मुलांना पहिला नंबर मिळणार नाही.

पण प्रत्येक आई वडीलांना वाटते माझा मुलगा अथवा माझी मुलगी “पहिली” यायला हवी. देशात पहिले नाहीत तर राज्यात, नाही राज्यात तर जिल्ह्यात तरी पहिली हवी. नाही आली जिल्हात तर किमान शाळेत तरी पहिली हवी. नाही सर्व विषयात तर किमान एका विषयात तरी पहिली हवीच हवी. पहिल्या दहा मध्ये येण्याचा पालकांच्या हट्टासा पोटी आपली शिक्षणपध्दती आणि आपली विचारसरणी पहिल्या येणार्‍याला प्रचंड सन्मान देते.

एका मुलाला पहिले आणण्याच्या पोटी त्या उरलेल्या 34 मुलांच्या मनांशी खेळतो आपण. एका मुलाला सन्मान देण्यासाठी 34 मुलांना अपमानीत करतो. या 34 विद्यार्थ्यांना निराश करते. एका मुलांचा गौरव करीत असतांना 34 मुलांचा कळत नकळत बळी दिला जातो. पण हे आपल्याला दिसत नाही. एकजण जिंकतो 34 जण हरतात. मग या 34 विद्यार्थ्यांमध्ये लागते स्पर्धा. वर्गात पहिले कोण येईल याची स्पर्धा आणि स्पर्धा मधुन कधीच प्रेम निर्माण होत नाही. स्पर्धेमधून फक्त द्वेष निर्माण होतात.

आपण नर्सरी पासून ते ग्रॅज्युशन पर्यंत म्हणजे तब्बल अठरा वर्षे या 34 विद्यार्थ्यांना (जे पहिले येत नाही ते.) आपण हरणं शिकवतोय. मानसशास्त्राचा “लॉ ऑफ कंडीशन” हा जर वापरला तर मेंदू मध्ये आपण या 34 मुलांना मागे राहणे, हरणे हे कंडीशनल करतोय. त्यांच्यात हाच हिनतेचा भाव निर्माण होतो की आपण हरणार; आपण कधी पहिले येणार नाही. यासर्वामधुन आपण एक पराभूत मनोवृत्तीची पीढी घडवतोय.

आपली शिक्षणपध्दती अपयशी वृत्तीचे माणसं घडवते. मग या माणसांना नेहमी वाटते की माझ्यात आत्मविश्‍वास नाही आहे. मला व्यवसाय चालवता येणार नाही, मला इंटरव्ह्यूव देता येणार नाही, मला चार चौघात बोलता येणार नाही,

आतापर्यंत आपल्या शिक्षणाने आमचे चेहरे दू:खी, उदास, पराभूत बनविले आहे आणि याला जबाबदार आपली परीक्षा पध्दती आहे. पहिल्या नंबररात पास होण्याची मानसिकता  ही येणार्‍या पीढीचे चेहरे दु:खी, उदास बनवत आहे.

‘मी नेहमी अपयशीच होईल’ ही भावना आजची परीक्षा पध्दती विद्यार्थ्यांमध्ये रुजविते आहे. हे कुठे तरी बदलले पाहिजे. कमी मार्क पडणे, नापास होणे, पहिले न येणे हे काही कमीपणाचे नाही हा विचार सर्वांना पटला पाहिजे. परीक्षेवरील मार्कांवरुन कुठल्याही विद्यार्थ्याची लायकी ठरता कामा नये.

जर आपल्याला या पृथ्वीर अधिक प्रेम, सहकार्य हवे असेल तर ऐकमेकांमधील स्पर्धा थांबवायला हवी. अपयशी, उदास चेहर्‍याचे माणसं देश घडवू शकत नाही. कोठारी आयोगाचे प्रसिध्द वाक्ये आहे, “भारताची पीढी ही  शाळेतील बेंचवर घडते आहे.” मग याच बेंचवर बसणार्‍या विद्यार्थ्यांमध्ये आपण स्पर्धा लावून देणे योग्य का?

आनंदी मनाची माणसं, दुसर्‍यांशी तुलना न करणारी माणसं, द्वेष न करणारी माणसं, स्वत:ला कमी न लेखनारी माणसं आपल्याला हवी आहे. त्यामुळे शाळे शाळेमध्ये, वर्गावर्गामध्ये प्रेम सहकार्याची भावना रुजविली पाहिजे आणि त्यासाठी परीक्षापध्दतीला बदलले पाहीजे, “ सातत्यपूर्ण सर्वकष मूल्यमापन” आपण अधिक उत्तम पध्दतीने चालविले पाहिजे.

सातत्यपूर्ण सर्वकष मूल्यमापन ही पध्दती प्रत्येक विद्यार्थ्यांमध्ये काय दडले आहे याचा शोध घेते. तो/ती विद्यार्थी काय घडू शकतो याचा विचार करते. “सब घोडे बारा टक्के” हा नियम येथे लागत नाही पण त्यासाठी सर्व शिक्षकांनी विद्यार्थ्यानां परीक्षेत किती मार्क पडले यावर त्याचे मूल्यमापन करु नये.

पालकांनी सुध्दा “आय.क्यू.” वाढविण्यापेक्षा “ई.क्यू” आणि “एस.क्यू” वाढविण्यावर लक्ष केंद्रित केले पाहिजे. परीक्षेसाठी पाठांतर न राहता विषय समजवून घेवुन स्व:अध्ययनासाठी परीक्षा हा विचार पुढे यायला हवा.

मुलांची लायकी गुणांवर न ठरवता गुणवत्तेवर ठरवली तर मार्क कमी जरी पडले तरी मुलांच्या मनात कमीपणाची, हिनतेची भावना निर्माण होणार नाही. त्यांच्यात आपोआप सहकार्याची भावना रुजेल.

सचिन उषा विलास जोशी
शिक्षण अभ्यासक