सकारात्मक प्रोत्साहन and Game change over. एक अनोखा प्रयोग.*

 *सकारात्मक प्रोत्साहन and Game change over. एक अनोखा प्रयोग.*

शिक्षण अभ्यासक सचिन उषा विलास जोशी यांचा एक्सपेरिमेंट जरूर वाचा.. 

*जर आपण मुलांना सांगितलं ‘तुम्ही हराल’ तर ती हरतात. आपण त्यांना सांगितलं की ‘तुम्ही जिंकू शकता’ तर ती जिंकतात. नुकतंच मी हे प्रमाणासहित सिद्ध केलं.*

शिक्षणक्षेत्रात वेगवेगळे प्रयोग करायला मला आवडतं. इस्पॅलियर हेरिटेज स्कूलचा स्पोर्टस् डे होता. इयत्ता चौथी पाचवी एकत्रित विद्यार्थ्यांची ‘रस्सी खेच’ म्हणजेच *‘टग ऑफ वॉर’* दोन टीममध्ये चालू होतं. दोन्हीकडे पंधरा-पंधरा विद्यार्थी समान होते. एका टीमचं नाव होतं ‘प्रतापगड’ तर दुसऱ्याचं ‘सिंहगड’. खेळामध्ये तीन वेळा मॅच होणार होती. पहिल्या ‘टग ऑफ वॉर’मध्ये ‘प्रतापगड’ टीमचे विद्यार्थी हरले. *मी हरलेल्या टीमला सांगितलं की, “तुम्ही डोळे बंद करून स्वत: कल्पना करा की तुम्ही हत्ती आहात. तुमच्यासारखी ताकद कोणाहीकडे नाही. तुम्ही इथे जिंकण्यासाठी आला आहात. ताकद मेंदूमध्ये आहे. तुमच्या मेंदूमधून बलशाही हत्तीची ताकद सळसळते.”* एवढं visualise करून त्यांना मानसिक सूचना दिल्या ज्याला *psychology च्या भाषेत suggestion म्हणतात.* जसं की You can do it. 

लगेच 3 मिनिट मध्ये दुसरी मॅच सुरू झाली आणि आधी *हरलेली टीम ‘प्रतापगड’ आता जिंकली.*

-काय झालं असेल प्रतापगड टीम ला? विद्यार्थी तर तेच होते. शारीरिक ताकद देखील तेवढीच होती. मग आता कसे जिंकले?? 

समजावून घेऊ.

*जेव्हा आपण मनाला विधायक-Positive Visualization करतो; सोबत प्रेरणा देतो तेव्हा आपलं mind त्या सूचना स्वीकारतं.* विद्यार्थ्यांना खरंच हत्ती झाल्यासारखं वाटलं आणि त्यांच्या अंगात हत्तीची ताकद सळसळली. खरं तर हे केवळ ताकदीचं फीलिंग होतं; म्हणून ते जिंकले. *आपण मनाला जसं सांगतो तसं मन वागतं. कारण आपण जसा विचार करतो तसे घडतो.* म्हणून तर आपल्या मनातला self talk महत्त्वाचा असतो.

मग तुम्ही म्हणाल हे प्रत्येक वेळेस का होत नाही? आपण मनाला समजावतो तरी ते ऐकत का नाही? 

याचं कारण, *मन तेव्हा जास्त प्रभावी सूचना स्वीकारतं जेव्हा ते उच्च भावनिक पातळीवर असतं* किंवा ते off conscious stage ला असतं. मॅचमध्ये हरल्याने ते भावनिक पातळीवर होतं. तिथे त्यांना योग्य visualization देऊन सूचना दिल्या; ज्या डायरेक्ट sub-conscious mind ला पोहोचल्या. *सुप्त मन हे "काय खरं काय खोटं" हे तपासत नसून दिलेली सूचना अंमलात आणतं.*

आता पुढे या प्रयोगात गंमत आणली. दुसरी मॅच ‘प्रतापगड’ टीम जिंकली. आता स्कोर 1-1 असा होता. मग मी ‘सिंहगड’ टीम हरल्यावर लगेच त्यांच्याशीही तेच बोललो. त्यांना पण डोळे बंद करून तसंच visualize करायला सांगितलं. सोबत प्रभावी सूचना दिली की “तुमच्या हातांमध्ये हत्तीचं बळ आलं आहे.” (इथे सूचना तुम्ही हत्ती आहात ही दिली नसून हातांमध्ये हत्तीचं बळ आलं आहे असं सांगितलं.) जी जास्त प्रॅक्टिकल होती. सोबत त्यांना भावनिक आव्हान केलं जे ‘प्रतापगड’ टीमला केलं नव्हतं. मी त्यांना सांगितलं, “तुम्ही जिंकल्यावर तुम्हाला गोल्ड मिळेल जे पाहून तुमचे आई-वडील आनंदी होतील.” सोबत त्यांना मोटिव्हेशन शॉर्ट स्पीच दिले. महत्त्वाच्या घोषणा दिल्या. “तुम्ही शिवाजीमहाराजांचे मावळे आहात. गड जिंकलाच पाहिजे.” हे सांगून तिसरी मॅच सुरू करायला सांगितली. आता तिसरी मॅच ‘सिंहगड’ टीम जिंकली. पहिल्यांदा जिंकलेली आणि दुसऱ्या वेळेस हरलेली ‘सिंहगड’ टीम आता तिसर्‍यांदा अतिशय कमी वेळात जिंकली.

काय कारण असेल? मानसिक पातळीवर काय घडलं असेल? *जेव्हा कल्पनाशक्ती सोबत एखादी ताकदवान आणि प्रभावी अशी भावना तथा willpower आपण जोडतो तेव्हा कल्पनाशक्ती आणि willpower ची बेरीज होत नाही तर गुणाकार होतो. ती सूचना अधिक प्रभावीपणे अंमलात येते.* हातांमध्ये हत्तीचं बळ ही कल्पना (visualization) गुणिले भावनिक आव्हान की आई-वडील आनंदी होतील. तसंच प्रेरणादायी वाक्य याने ती सूचना जास्त प्रभावीपणे अंमलात आली आणि ‘सिंहगड’ टीममधल्या पंधरा विद्यार्थ्यांची रस्सी ओढण्याची ताकद वाढली.

*थोडक्यात काय, जेव्हा मुलांना आपण आपल्या वागण्यातून, बोलण्यातून, वर्तणुकीतून, बॉडीलॅंग्वेजमधून समजावतो की ‘तू करू शकतोस’, सोबत कल्पनाशक्ती आणि प्रेरणा यांची त्याला भावनिक साथ असेल तर विद्यार्थी जिंकू शकतात. फक्त जिंकण्यासाठी लागणारं स्किल, कौशल्य आत्मसात केलेलं असायला हवं.* विद्यार्थ्यांकडे कौशल्य असतं किंवा ते शिकू शकता पण पालकांच्या नकारात्मकतेमुळे त्यांची self image ‘मला जमणार नाही’ अशी बनते. *मुलांची self image बनण्यात पालक आणि शिक्षकांचा महत्त्वाचा वाटा असतो.*

आपण मुलांबाबत काय मत मांडतो त्यावर त्यांची संपूर्ण वर्तणूक ठरत असते. *"आपण मुलांना जे समजतो त्याप्रमाणे ती स्वत:ला समजत असतात."* म्हणून मुलांना नकारात्मक लेबल लावू नका. मुलांना आपल्या वागण्यातून प्रेरणा मिळेल असं वागा. Visualization ची ताकद ओळखा. त्यासाठी मेडिटेशनचा वापर करा. *ज्यांना मेडिटेशन ची सवय असते त्यांना mind Visualization चांगले जमते.* आपल्या इस्पॅलियर च्या दोन्ही स्कूलमध्ये विद्यार्थ्यांना हे मेडिटेशन अधून मधून मी नेहमी देत असतो.

माझ्या मेडिटेशनमध्ये डायरेक्ट विद्यार्थ्यांच्या अभ्यास आणि इतर व्यक्तिमत्त्व विकासाच्या सूचना रेकॉर्ड करून दिलेल्या आहे. तेच मेडिटेशन तुम्ही वापरा असं नाही. *तुम्ही कुठलंही शास्त्रीय मेडिटेशन वापरू शकता.* याने कल्पनाशक्ती विकसित होते. सांगायचा मुद्दा विद्यार्थ्यांना नेहमी प्रेरणा देत राहा. *हरणे जिंकणे चालूच असतं. मुख्य म्हणजे दोघांचा अनुभव विद्यार्थ्यांना हवा.*

सचिन उषा विलास जोशी

शिक्षण अभ्यासक

टीप: सोबत 4 फोटो शेअर करत आहे जिथे मी मुलांना डोळे बंद करून Visualization करायला सांगितले आणि सोबत motivation दिले. 

(प्रयोग नावासहित शेअर करू शकता)